Porntube klik je niet aan met je schoonmoeder in de kamer maar zodra het in een museum hangt kun je prima met je hele familie naar plaatjes, foto’s of beelden van seksende mensen staren. Hoe zit dat?
Als klein meisje van 11 jaar oud ging ik eens met mijn familie naar het Stedelijk Museum Amsterdam waar toen een tentoonstelling van de beroemde kunstenaar Jeff Koons was. Ik herinner me nog goed dat ik in een zaal kwam waar een enorme foto hing van een pik die sperma spuit op de billen van een vrouw. Ik was in grote verwarring: ergens voelde ik dat dit niet voor mijn 11-jarige ogen bedoeld was, maar in dit museum liep iedereen rond tussen de meest ranzige plaatjes alsof het de meest normale zaak van de wereld was. Hoe kan het dat in een museum seksuele plaatjes ineens wel door de beugel kunnen? Met die vraag ga ik naar Rini Dippel, zij is kunsthistorica en werkte 27 jaar lang als conservator in het Stedelijk Museum Amsterdam. ‘Seks is onderdeel van het leven, waarom zou je dat niet mogen weergeven?’, is haar eerste antwoord en noemt het erotisch realisme. Daarna legt ze uit waarin porno anders is dan kunst: ‘Porno is een middel om heftige seks op te wekken, en niets meer dan dat. Kunst doet iets meer; het mag uitdagend zijn en stelt iets aan de kaak. Als kunstenaar kun je van naakt of seks een leuke of geestige situatie maken en zo jouw visie op de maatschappij geven.’
‘Je hebt in deze tijd toch ook geen zin om lieve landschapjes weer te geven?’
In het geval van Jeff Koons, zegt Dippel nu terug kijkend, dat ze die foto’s ook wel ver vindt gaan. ‘Hij wilde de grenzen op zoeken en de populaire cultuur aan de kaak stellen. Voor ons lag dat toen in het verlengde van de popart. Maar als ik deze foto’s nu zie, vraag ik me ook af of je niet net zo goed naar een pornoshow kunt gaan?’ Koons was grensoverschrijdend, iets wat kunst graag doet blijkt uit een lesje kunstgeschiedenis. In de Griekse en Romeinse tijd was naakt in de kunsten heel normaal, denk aan alle beelden van discuswerpers en gladiatoren. In de vroege Middeleeuwen verandert dat onder invloed van de kerk. De enige naakten waren toen Adam en Eva, een dankbare mogelijkheid voor kunstenaars om toch de schoonheid van het naakte lichaam weer te kunnen geven. In de Renaissance mogen naakten, zo lang het bijbelse of mythologische figuren zijn. Maar toen Manet in 1863 Olympia schilderde, ontstond er een groot schandaal. Zij zag er op dat schilderij niet uit als een godin, maar als een prostituee die lag te wachten op haar klanten. Manet vond dat je moet schilderen wat je beleeft, critici vonden het vulgair en immoreel. Bij dit schilderij bleef het bij een kritiek, bij Het Laatste Oordeel van Michelangelo moest op last van de paus bladeren voor de geslachtsdelen worden geschilderd. De grote vraag is of je dan niet juist een naakt lichaam seksualiseert? Een beetje zoals veel mensen vonden toen Arie Boomsma op de Instagramfoto van zijn tweejarige dochter haar tepels bedekte met bloemetjes en daar op die manier juist de nadruk op legde. ‘Ja, dat denk ik wel,’ zegt Rini Dippel. Op het schilderij L’origine du monde, oftewel ‘de oorsprong van de wereld’ kijken we vrij frontaal een vagina in. Waar we naar kijken is de plek waar we allemaal vandaan komen. Toch werd dit schilderij vaak gezien als provocerend en vulgair. Dippel: ‘De meeste critici baseren zich op de Bijbel maar ik weet niet waar staat dat je geen naakt mag weergeven. In het oude testament staat dat je überhaupt geen beelden van mensen mag weergeven, maar daar hebben de christenen zich nooit aan gehouden.’ Je kunt je afvragen of het niet vooral de erotische gedachten van de kijker zijn die een beeld seksualiseren.
Ongemakkelijk is leuk
In deze tijd is de vraag niet meer of je naakt mag weergeven, maar wel hoe. Fotograaf Julien Sunyé speelt hier graag mee. Aan de ene kant fotografeert hij verleidelijke naakte vrouwen in een mooie setting in Parijs, daarnaast maakt hij een serie waarin naakte vrouwen zijn neergevleid tegen voormalige oorlogsbunkers door heel Europa. De eerste serie ziet hij als commercieel werk dat hij kan verkopen aan Playboy, de tweede serie is bedoeld voor in een galerie of museum. Sunyé: ‘Natuurlijk maak ik mijn foto’s om hormonaal te triggeren maar de serie in Parijs heb ik weliswaar kunstzinnig neergezet met mooie lichtinval en compositie maar verder vertelt het niet echt een verhaal, terwijl kunst volgens mij zowel om esthetiek als om inhoud gaat.’ De tweede serie gaat meer richting kunst volgens Sunyé omdat het in de foto’s bij de bunkers helemaal niet gaat over seks, ondanks dat er naakte vrouwen in zitten. Dat geeft de kijker vaak een ongemakkelijk gevoel. En daar is het Sunyé ook om te doen. ‘Ik probeer mensen te bevragen en ongemakkelijk te doen voelen; hoezo ligt een vrouw op een moordmachine? Je wordt opgezadeld met foto’s op een plek waar allemaal mensen zijn gestorven, mag ik dit dan wel aantrekkelijk vinden?’
‘Hoezo ligt een vrouw op een moordmachine?
Een kunstenaar wil iets aantonen via een erotisch beeld, dat zie je bij de fotograaf Nobuyoshi Araki die foto’s van een vrouw vastgebonden in een seksstoel plaatst naast beelden van diezelfde vrouw zittend in haar huiskamer, een kopje thee drinkend of rustend in de trein. Volgens Dippel wil Araki hier twee uitersten aantonen; seks in zijn meest rauwe vorm is net zo goed deel van het alledaagse leven als de intimiteit van het huwelijk. ‘Je wordt via deze foto’s met je neus op de werkelijkheid gedrukt en Araki toont hier de complexiteit van de wereld. Je hebt in deze tijd toch ook geen zin om lieve landschapjes weer geven? Dat zou ik voor een kunstenaar te weinig vinden.’
Fotograaf Sunyé probeert zijn publiek ook een beetje te foppen. Dat doet hij met foto’s van vrouwen in latex politiepakjes. Hij hoopt dat zijn publiek daar erotisch door geprikkeld wordt, maar doordat hij de foto’s in een mooie esthetische vorm giet, weet je als kijker niet of je dit nu te plat of toch wel mooi moet vinden. Precies wat Jeff Koons deed met zijn toch wel zeer expliciete foto’s. Punt is dat Jeff Koons toen al een gevestigd kunstenaar was die zijn plek in het museum verdiend had. En zodra het in een museum staat, zijn we toch al snel geneigd te denken dat het kunst is. Zijn de foto’s van Koons per definitie kunst omdat hij zijn sporen al verdiend had als kunstenaar? Sunyé: misschien is wat Koons doet, wel het populariseren van porno. Hij zegt als het ware; ik zet een grote penis neer, struikel er maar over. Immers, als het in een museum hangt, mag je er naar kijken zonder je schuldig te voelen.’
Niet erg als je opgewonden raakt van een schilderij
Een ding valt me op bij alle naakten in de kunst, het zijn verdomd veel vrouwen die afgebeeld worden en weinig mannen. Dat is Rini Dippel met me eens. ‘Dat heeft voor een groot deel te maken met de opdrachtgevers en schilders die lange tijd allemaal mannen waren. Schilderijen werden gemaakt om schoonheid te verheerlijken en zorgden voor verleiding en erotiek. Helemaal niet erg natuurlijk als je opgewonden wordt van een schilderij. Maar schilderijen werden lange tijd gemaakt voor rijke mannen die ze in hun paleizen hingen ter verlustiging.’ Een beroemd voorbeeld is het schilderij Déjeuner sur l’herbe van Manet waarin je een gezellige picknick ziet waarop twee mannen op een picknickkleed zitten met een naakte dame. Destijds ontstond er grote ophef over deze uitdagende naakte dame, nu zouden we ons vooral afvragen waarom de mannen niet ook hun kleren uit hebben? Inmiddels zijn er natuurlijk genoeg vrouwelijke kunstenaars en toch maken die weinig mannelijk naakt. ‘Dat vind ik heel vreemd,’ zegt Dippel. ‘Zo blijft de vrouw toch een lustobject. Ik hoop dat #metoo hier ook iets aan kan veranderen.’
‘Ik zet een grote penis neer, struikel er maar over’
Gelukkig heeft Yoko Ono – kunstenaar en vrouw van Beatle John Lennon – ooit een boot bekleed met honderden witte beelden van pikken. ‘Als zij alleen maar honderd pikken realistisch vleeskleurig bij elkaar had gezet, was het waarschijnlijk vrij onsmakelijk geworden,’ denkt Dippel. ‘Nu werd het een grappig en interessant kunstwerk.’ En datgene wat je er mee doet is wat iets kunst maakt in plaats van porno. Het is hetzelfde als kijken naar een geschilderd landschap van Van Gogh in plaats van naar Frankrijk rijden om dat landschap in het echt te bezichtigen. Via kunstenaars kijken we naar een interpretatie van seks die ons iets laat voelen, al is dat walging of ongemakkelijkheid. Porno is dat weergeven zonder die interpretatie, puur en alleen om de lust op te wekken, kunst wil meer.
Dit artikel verscheen in C.Magazine editie 10